الدرس الثاني لتعليم اللغة التركية

من طرف bayir-bucak الجمعة مايو 09, 2008 9:06 am

[B) TASARLAMA KİPLERİ

[size=12]1- ملحقات فعل الامر Emir eki
2- ملحقات فعل الشرط Şart eki
3- İstek eki ملحقات فعل الشرط
4- ملحقات فعل التلزيم او اللزوم Gereklilik eki

1- Emir Eki :ملحقات فعل الامر

Emir ekleri fiilin emir çekimini yapan eklerdir. Yalnız şekil ekleridir. Zaman gostermezler. şekil olarak tasarlama ifade ederler. Bu ekler tasarlanan hareketin emirle yapılmasına işaret ederler. Kısaca emir gosterirler. Her şahsın ayrı bir emir eki vardır. Bu sebeple aynı zamanda şahıs eki durumundadırlar. Emir ekleri şunlardır:

Teklik 1. Şahıs: -ayım, -eyim
2. Şahıs: -
3. Şahıs: -sın, -sin, -sun, -sün

çokluk 1. Şahıs: -alım, -elim
2. şahıs: -ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz
3. şahıs: -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

Burada da ikinci şahısta ek yoktur. Ancak bu yeni bir durumdur. Eskiden bu şahsın da ekleri vardı ve “-gıl, -gil” idi. “gel-gil, ol-gıl” ...gibi. Bugün bu ek, ağızlarda yaşamaktadır. çokluk ikinci şahısta ekin iki şekli, daha doğrusu iki ek vardır.

yap-ayım gor-eyim durma-y-ayım
yap gör durma
yap-sın gor-sün durma-sın
yap-alım gor-elim durma-y-alım
yap-ın, yap-ınız gor-ün, gor-ünüz durma-y-ın, durma-y-ınız
yap-sınlar gor-sünler durma-sınlar
Olumsuzu -ma, -me ile yapılır. “y” yardımcı sesi dolayısıyla orta hece bu çekimde de telaffuzda değişebilir: gitmi-y-eyim, olmu-y-ayım, başlı-y-ayım... gibi.
Birinci şahısta benzer heceler yan tana gelince de hece düşmesi gorülmektedir: soyleyim (söyleyeyim) ... gibi.

2- şart Eki :ملحقات فعل الشرط

Bu ek, fiilin şart çekimini yapar. Yalnız şekil ekidir. Zaman gostermez. şekil olarak tasarlama ifade eder. Tasarlanan hareketin şart şeklinde olduğunu bildirir. Kısacası şart ifade eder. şart şekli hiçbir hüküm taşımaz. Tam bir tasarlama kipidir. Bu yüzden sadece yardımcı cümle yapar. şart eki “-sa, -se” dir.
şart çekimi başlangıçta zamir menşeli şahıs eklerini alırdı. Sonradan gorülen geçmiş zaman çekimine donmüş ve iyelikli çekimde karar kılmıştır. Olumsuzu -ma, -me ile yapılır. Şart çekimi bugün şoyledir:

sor-sa-m yürü-se-m dur-ma-sa-m
sor-sa-n yürü-se-n dur-ma-sa-n
sor-sa yürü-se dur-ma-sa
sor-sak yürü-sek dur-ma-sak
sor-sa-nız yürü-se-niz dur-ma-sa-nız
sor-sa lar yürü-se-ler dur-ma-sa-lar

şart şekli bazen istek için de kullanılır. Bu kullanışta şart değil, temenni ifadesi bulunur: Bari yarın hava güzel olsa, biraz uyusan, dizinde ağlasam... gibi.

3- İstek Eki :ملحقات فعل الطلب

Bu ek, fiilin istek çekimini yapar. Yalnız tekil ekidir. Zaman göstermez. şekil olarak tasarlama ifade eder. Tasarlanan hareketin istendiğini belirtir. İstek şeklinde bir tasarlama bildirir. Bugün istek eki -a, -e’dir.
İstek çekimi aslında zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılır. Ancak bu çekime iyelik tipi ekler de sıçramıştır.
İstek çekimi şoyledir:

- - -
ol-a-sın bil-e-sin gelme-y-e-sin
ol-a bil-e gelme-y-e
- - -
ol-a-sınız bil-e-siniz gelme-y-e-siniz
ol-a-lar bil-e-ler gelme-y-e-ler

gorülüyor ki istek şeklinin bugün, edebî dilde birinci şahısları yoktur. Mevcut bu şahısları da çok nadir kullanılır. İstek şekilleri ortadan kalkmış gibi gorülmektedir. Ama istek ifadesi devam etmektedir ve bu işi daha çok emir ekleri karşılamaktadır. şart şekli de istek maksadıyla kullanılmaktadır.
Buna karşılık ağızlarda bütün istek çekimi canlı olarak yaşamaktadır ve şoyledir:

gel-e-m bul-a-m
gel-e-sin bul-a-sın
gel-e bul-a
gel-e-k bul-a-k
gel-e-siniz bul-a-sınız
gel-e-ler bul-a-lar

Edebî dilde istek şeklinin kullanıştan düşmesi, onun vazifesini emir şeklinin yüklenmesine sebep olmuştur. Bu yüzden emir ve istek şekilleri karışmıştır. Emir ekinde istek ifadesi bulunması da bununla ilgilidir. Bugün edebî dilde normal istek çekimi emir ve istek karışımı olarak şu tabloyu ortaya çıkarmaktadır.

bulun-ayım gülme-y-eyim
bulun-a-sın gülme-y-esin
bulun-a gülme-y-e
bulun-alım gülme-y-elim
bulun-a-sınız gülme-y-e-siniz
bulun-a-lar gülme-y-e-ler

Olumsuzu -ma, -me ile yapılır:

açma-y-ayım
açma-y-asın
açma-y-a
açma-y-alım
açma-y-a-sınız
açma-y-a-lar

Ancak kullanışta bu çekim de pek geçerli değildir. çünkü ikinci ve üçüncü şahıslarda da buradakilerin yerine bulun, bulunsun... gibi emir ekleri geçmekte, bütün istek şekli emir eklerinin üzerine yüklenmiş bulunmaktadır.

4- Gereklilik Eki :ملحقات فعل اللوزوم

Bu ek, fiilin gereklilik çekimini yapar. Yalnız şekil ekidir. Gereklilik şekline bürünen bir tasarlama ifade eder. Gereklilik eki; -malı, -meli’dir. Yeni bir ektir, -ma, -me (fiilden isim yapma eki) ile -lı, -li (sıfat eki) nden oluşmuştur. Gereklilik çekimi de zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılır. çekim şoyledir:

yürü-meli-y-im aç-malı-y-ım
yürü-meli-sin aç-malı-sın
yürü-meli aç-malı
yürü-meli-y-iz aç-malı-y-ız
yürü-meli-siniz aç-malı-sınız
yürü-meli-ler aç-malı-lar

Gereklilik kipinin olumsuzu -ma, -me ekleri ile yapılır:

yeme-meli-y-im alma-malı-y-ım
yeme-meli-sin alma-malı-sın
yeme-meli alma-malı
yeme-meli-y-iz alma-malı-y-ız
yeme-meli-siniz alma-malı-sınız
yeme-meli-ler alma-malı-lar[/size[/size]]